نخستین خیابان ایران که روشنایی برق داشت

نخستین خیابانی که در ایران از نعمت روشنایی معابر برخوردار شد خیابان مجیدی تبریز یا همان مغازههای مجیدالملک بود. اما سوال اینجاست که خیابان مجیدی کجا بود و چرا این خیابان برای این امر مهم انتخاب شد. بهروز خاماچی در کتاب "شهر من تبریز" می نویسد:

کوی حرمخانه یکی از معروفترین و قدیمی ترین کوی و برزن های تبریز است که درب خروجی عمارت عالی قاپو یا شمس العماره برای حرم شاهی در سمت شمالی آن قرار داشت. همچنین درب تاریخی باغمیشه، مغازه های مجیدالملک و عمر مغازالاری در آن وجود داشت و امروزه دنباله بازار کفاشان در جهت شرقی از کوی حرمخانه آغاز می شود و پشت عمارت استانداری واقع شده است.

در مغازه های مجیدالملک یا همان کوی حرمخانه چندین کتابخانه، چاپخانه و دفتر روزنامه ها، داروخانه شفا، مسجد، باشگاه ورزشی(زورخانه گیو) و ... وجود داشت. می توان گفت آنچه به عنوان خیابان مجیدی یا مغازههای مجیدالملک از آن یاد شده همان کوی حرمخانه است که امروزه از درب باغمیشه شروع شده و در پشت استانداری آذربایجانشرقی امتداد یافته و وارد بازار کفاشان(باشماخچی بازار) میشود.

چند نکته حائز اهمیت در خصوص این خیابان یا کوی، وجود دارد. در آن زمان کوی حرمخانه دارای اهمیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مذهبی خاصی بوده است. اهمیت سیاسی حرمخانه به دلیل وجود مرکز سیاسی آن زمان، یعنی عمارت حکومتی دارالسلطنه تبریز بود که ولیعهد قاجار و حاکم آذربایجان، محمدعلی میرزا در آن اقامت داشت. همچنین این مکان، یکی از ورودی های بازار تاریخی تبریز بود که در زمانه خود بزرگترین و پررونق ترین بازار ایران محسوب می شد. به علاوه به دلیل وجود چاپخانه و کتابخانه، این محل نوعی مرکزیت فرهنگی را نیز دارا بود. مجموعه این عوامل باعث شده بود که این مکان هم محل تجمع مردم عادی باشد و هم پاتوقی برای روشنفکران آن زمانه گردد و همین امر نوعی مرکزیت اجتماعی نیز به محل مذکور بخشیده بود. اهمیت مذهبی بازار تبریز نیز بر کسی پوشیده نیست به طوری که در خصوص کوی حرمخانه باید گفت که درب دوم کاخ عالی قاپو نیز در این محل قرار داشت که برای ورود عموم مردم به خصوص در ایام محرم و برگزاری مراسم عزاداری در حضور ولیعهد بود.

سومین کارخانه برق شهری در نیمه دوم سال ۱۲۸۱ هجری شمسی به همت حاج محمدباقر میلانی معروف به رضایوف در مشهد به کار افتاد. و سرمایه آن از سوی مظفرالدین شاه تامین شده بود.

احمد کسروی در کتاب تاریخ مشروطه ایران در خصوص شخصی بنام حیدرعمواوغلی چنین می نویسد که این شخص از مردم سلماس بوده ولی در قفقاز بزرگ شده و در تفلیس درس مهندسی برق میخوانده است و درباره آمدن وی به ایران میگویند رضایوف که یکی از بازرگانان تبریز بود، میخواهد که به بارگاه مشهد چراغ بکشاند و برای این کار به یک مهندس مسلمانی نیاز داشته که او را به این کار می گمارد.

کارخانه برق مشهد علاوه بر حرم مطهر، قسمت خیابان موسوم به بالا خیابان را که بین کارخانه و حرم واقع شده بود را برق میداد.

درباره کارخانه برق شهری مشهد، کمابیش با برداشت های نادقیق سروکار داریم ماخذ نویسنده برای این بخش تاریخ رشد سرمایه داری است که وی نیز به احتمال بسیار اصل مطلب خود را از گنج شایگان برگرفته و با اطلاعات دیگری درهم آمیخته و مطرح ساخته و ناآگاهانه اشتباه چشمگیری را نیز مرتکب شده است به طوری که سال بهره برداری از این مولد را که ۱۳۲۰ قمری است با سال ۱۲۷۹ شمسی همزمان ساخته است در صورتی که این سال برابر یا سال ۱۲۸۱ شمسی است و درست همان سالی است که اسناد دیگر هم آن را نشان میدهند.

بررسی های انجام گرفته نیز نشان میدهند که در بهترین حالت، نیمه دوم آن سال مولد آستانه به بهره برداری رسیده است. از سوی دیگر اگر مولد نصب شده همان مولدی باشد که حکیم الملک خریداری کرد و به مشهد فرستاد (اسناد موجود بر آن گواهی می دهند). این مولد آنچنان بزرگ نبوده که بتواند به عنوان یک مولد برق شهری برشمرده شود و ظاهرا تنها برق حرم را تامین میکرده است. همانطور که به این موضوع در کتاب گنج شایگان نیز اشاره شده است و گویا مولد برق، آستانه و مسیر بالاخیابان از محل کارخانه تا آستانه را روشن می ساخته است. با آن که آقای غلامرضا ممتحن میلانی پافشاری دارند که این مولد به مناطق اطراف حرم در بالا خیابان برق میداده است ولی سندی که چنین وضعیتی را تایید کند تاکنون مشاهده نشده است.

برای روشن تر شدن سال بهره برداری از مولد برق آستانه می توانیم به خاطرات حیدرخان که مورد عنایت نویسنده کتاب امین الضرب نیز هست استناد کنیم. حیدرخان عمواوغلی (بر پایه خاطرات خود وی که توسط مرحوم منشیزاده نوشته شده) روز ۱۷ رجب سال ۱۳۲۱ برابر با ۱۷ مهرماه ۱۲۸۲ هجری شمسی از مشهد خارج شده است در این صورت اگر مدت اقامت وی در مشهد ۱۱ ماه بوده باشد پس وی در آبان ماه سال ۱۲۸۱ به مشهد وارد شده است. و اگر فرض بر این باشد که وی به سرعت دست به کار شده و ساختمان کارخانه نیز آماده بوده است (اسنادی در زمینه آماده سازی آن در دست است،) بدین ترتیب درست تر آن است که نیمه دوم سال ۱۲۸۱ شمسی یا حتی سال ۱۲۸۲ شمسی را زمان بهره برداری از مولد برق آستانه در نظر بگیریم.

لازم به یادآوری است، کارخانه برق امین الضرب نیز در فوریه ۱۹۰۷ میلادی برابر با بهمن ۱۲۸۵ هجری شمسی نزدیک به شش ماه پس از امضای فرمان مشروطیت به بهره برداری رسید. بنابراین با توجه به برپایی کارخانه های برق در تبریز، رشت و مشهد در بین سال های ۱۲۸۲-۱۲۸۱ بهتر است گفته شود که برق تهران در حقیقت چندمین کارخانه برق کشور در دوران مظفرالدین شاه برشمرده میشود و نه دومین آنها.